جمع‌آوری حدیثآنچه مسلم است جمع‌آوری حدیث رسما، از قرن دوم هجری شروع شده باین شرح که به آن اشاره می‌شود. ۱ - آغاز جمع‌آوری حدیثعمر بن عبد العزیز به این فکر افتاد حدیث را جمع کند. در موطا نقل می‌کند که به ابوبکر بن محمد حزمی نوشت حدیث را جمع کن که می‌ترسم علم علماء نابود شود (انظر ما کان من حدیث رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم او سنته فاکتبه فانی خفت دروس العلم و ذهاب العلماء). [۴]
سیوطی، تنویر الحوالک، ص۶ .
[۵]
ابو نعیم اصفهانی، تاریخ اصفهان.
سیوطی این سخن را در تنویر الحوالک از موطا و نیز از تاریخ اصفهان (ابو نعیم اصفهانی) نقل می‌کند. منتهی ابو نعیم، اینسان می‌نویسد: کتب عمر بن عبد العزیز الی الافاق: انظروا حدیث رسول الله فاجمعوه. این شخص قاضی مدینه در زمان سلیمان بن عبد الملک و عمر بن عبد العزیز بوده و چون خلافت عمر از سال ۹۹ تا سال ۱۰۱ ه است، قهرا ضبط احادیث در آغاز قرن دوم هجری خواهد بود از ابن عبد البر نقل شده: هنگامی که عمر بن عبد العزیز درگذشت ابوبکر نامبرده کتبی در حدیث نگاشته بود. [۶]
سیوطی، تنویر الحوالک، ص۵.
ولی از این مجموعه اثری نیست و ممکن است بواسطه کوتاهی دوران خلافت عمر بن عبد العزیز (دو سال و ۵ ماه) اینکار به آخر نرسیده باشد. ذهبی در حوادث سال ۱۴۳ می‌گوید: در این سال بود که در مکه و مدینه علماء شروع به تدوین حدیث نمودند. ۲ - اولین مدون حدیثبعضی [۷]
ابن حجر عسقلاني، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری.
نوشته‌اند اول کسیکه به امر ابن عبد العزیز جمع احادیث نمود ابن شهاب زهری (محمد بن مسلم) عالم حجاز و شام بوده است ابو نعیم می‌نویسد. عمر بن عبد العزیز به تمام نقاط دستور کتابت و ضبط احادیث را صادر نمود. [۸]
قسطلاني، احمد بن محمد، ارشاد الساری فی شرح صحیح البخاری.
اینکار که قبلا توسط مکتب حضرت باقر (علیه‌السّلام) (۵۷ـ ۱۰۴) و به دستور آن جناب در میان شاگردان امام متداول شده بود، با بخشنامه خلیفه تعمیم یافت. و در حوزه‌های درس حدیث کم‌کم نوشتن و کتابت مرسوم گردید. ۳ - دانشمندان تدوین حدیثو جمعی از پیشوایان علمی آن عصر خود به جمع و تدوین حدیث پرداختند و در نتیجه در بلاد اسلامی به آن دانش معروف شدند از این جماعت: ابن جریج متوفی ۱۵۰ هجری (تقریب ابن حجر) و دول الاسلام یا ۱۴۹ (آداب اللغة) در مکه. که از تفسیر ابن جریج نسخه عتیقی در کتابخانه سید بن طاووس، علی بن موسی موجود بوده است که وی در کتاب سعد السعود خود از آن نام می‌برد نسخه سعد السعود در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد موجود است. محمد بن اسحق متوفی ۱۵۱ هجری در مدینة السلام (بغداد) مالک بن انس متوفی ۱۶۹ هجری در مدینه یا ۱۷۹ (تقریب التهذیب) سعید بن ابی عروبه (مکنی به (ابی النظر العدوی).) متوفی ۱۵۶ هجری در بصره. حماد بن سلمه (ابو سلمه) متوفی ۱۷۶ هجری در بصره. ربیع بن صبیح (علامه قاسمی در قواعد التحدیث، از قول ابن حجر نقل کرده که ربیع بن صبیح اول کسی است که حدیث را جمع کرد. ولی چنانکه می‌بینیم فوت ابن جریج و محمد بن اسحق و اوزاعی و سعید بن ابی عروبه از وی پیشتر است.) متوفی ۱۶۰ هجری در بصره. سعید بن ابی عوانه متوفی ۱۵۶ هجری در بصره. سفیان ثوری متوفی ۱۶۱ هجری در کوفه. اوزاعی متوفی ۱۵۶ هجری در شام. معمر متوفی ۱۷۵ هجری در یمن. ابن مبارک متوفی ۱۸۱ هجری در خراسان. لیث بن سعد متوفی ۱۷۵ هجری در مصر. زیاد البکائی متوفی ۱۸۳ هجری در کوفه. ابن عیاش متوفی ۱۹۳ هجری در کوفه. سفیان بن عیینه متوفی ۱۹۸ هجری در مکه. و هشیم در واسط و جریر بن عبد الحمید در ری، اشتهار داشتند [۱۰]
سیوطی، تنویر الحوالک، ص۵.
گرچه سال وفات ابن جریج از دیگران پیشتر است ولی به تصریح ابن حجر (در شرح صحیح بخاری) ربیع بن صبیح اقدم جامعین حدیث است. ابو طالب مکی در قوت القلوب گوید این مؤلفات پس از سالهای ۱۲۰ یا ۱۳۰ نوشته شده. ذهبی در حوادث سال ۱۴۳ ه نوشته: در این زمان علمای اسلامی شروع به تدوین حدیث و فقه و تفسیر نمودند. بعضی گفته‌اند اقدام این کتب، کتاب ابن جریج در آثار و تفاسیر است و سپس کتاب معمر بن راشد صنعانی است که در آن سنن را مبوبا آورده و از آن پس موطا مالک. ۴ - تابعین مشهور به فتویاینک نام بزرگان تابعین که به کثرت حدیث و فتوی مشهورند: سعید بن مسیب، قاسم بن محمد بن ابی بکر، عروة بن زبیر، خارجة بن زید بن ثابت، ابو سلمة بن عبد الرحمن بن عوف، عبید الله بن عتبة بن مسعود، سلیمان بن یسار هلالی، علقمه، ابان بن عثمان، ابا عثمان نهدی، مسروق، حسن بصری (مفتی بصره)، عطاء (مفتی کوفه)، که هفت نفر اول علاوه بر مرجعیت در حدیث، مقام قضاوت و افتاء داشته و به فقهاء سبعة معروفند. [۱۱]
تقریب التهذیب و شرح آن.
جمع دیگری نیز به حدیث اشتغال داشتند که وفاتشان از سال دویست هجری متاخر است. از اینانند: الامام الشافعی متوفی ۲۰۴ در مصر واحدی ۲۰۷ در بغداد، ابن نافع صنعانی ۲۱۱ در یمن، عبدالله بن عبد الحکیم ۲۱۴ در مصر، عبدالله بن مسلمه ۲۲۱ در بصره، کاتب واقدی ۲۳۰ در بغداد، یحیی بن معین ۲۳۳ در مدینه. ۵ - عناوین مرتبطتدوین حدیث؛ تدوین حدیث امامیه؛ تدوین حدیث مذاهب اسلامی؛ تاریخ منع تدوین حدیث. ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جمع آوری حدیث» تاریخ بازیابی۱۳۹۴/۱۲/۲۵. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|